Srđan Rajčević
Direktor Agencije za informaciono društvo Republike Srpske, dipl. pravnik, dipl. inž. računarstva, magistar poslovno-pravnih nauka. Zainteresovan za pravne aspekte IKT-a. Idejni tvorac više zakona iz oblasti razvoja informacionog društva u RS.
Pisati o temama iz oblasti informatičkog prava, a ne spomenuti internetske domene i problematiku efikasne zaštite njihovog naziva bi umanjilo obim i značaj rasprave o korporativnom i personalnom identitetu u kibernetičkom prostoru. Iako na prvi pogled procedura registracije i korišćenje domena iz ugla internet korisnika izgleda jednostavno, sa pravnog aspekta posmatrano, «borba» za iste se može izroditi u pravu noćnu moru koja često podrazumijeva dugotrajne procedure, dokazivanje i finansijske izdatke u sudskim i vansudskim sporovima.
Zašto su Internet domeni toliko bitni?
Bilo da je u pitanju pravno ili fizičko lice, internet domen je važan stub kibernetičkog identiteta. Štaviše, jednostavan i prepoznatljiv naziv domena u značajnoj mjeri doprinosi imidžu, posjećenosti i čitanosti sadržaja koji se objavljuje, boljoj «vidljivosti» od strane pretraživača, lakšem pamćenju adresa elektronske pošte, itd. Ukoliko je registrovan radi preduzimanja određenih poslovnih aktivnosti, naziv domena koji ispunjava ove uslove obezbjeđuje bolju poziciju u globalnoj tržišnoj utakmici, a samim tim otvara i mogućnost većeg profita za nosioca tih aktivnosti. Jednom rječju, domen je prva adresa i virtuelno ogledalo svakoga ko namjerava da publikuje, prodaje, ili uopšte, posluje putem interneta ili na drugi način učestvuje u internet saobraćaju.
Jasno je, dakle, da su domeni jedan od presudnih faktora u određivanju ličnog ili korporativnog kibernetičkog statusa. Ne želeći ovom prilikom da čitaoce opterećujemo tehničkom konstrukcijom DNS (eng. Domain Name System) sistema i inim pravilima funkcionisanja internet domena, spomenućemo da postoje generalno dva tipa, tzv. global top-level domeni (kao što su .com, .net, .org, .biz, i sl.) i nacionalni, odnosno country code top-level domeni (.ba za Bosnu i Hercegovinu, .rs za Srbiju, .de za Njemačku itd.). Domenski sistem je hijerarhijski, pa je dozvoljena i slobodna registracija poddomena, uz izuzetke koji su definisani od strane nadležnog organa za registraciju i koji imaju posebnu svrhu (vidi Član 4. Pravilnika o registraciji i korišćenju naziva domena ispod bosanskohercegovačkog državnog internetskog domena .ba).
Kako je predmet našeg interesovanja pravna zaštita domena kao dijela intelektualne svojine na koju pravo polaže određeno fizičko ili pravno lice, neke od nedoumica koje nastojimo razjasniti ovim tekstom su:
- Ko je nadležan za registraciju domena?
- Pod kojim uslovima je dozvoljena registracija određenog domena?
- Šta je to cybersquatting?
- Kako zaštiti domen koji predstavlja industrijsku svojinu privrednog društva (žig)?
- Koji su načini rješavanja sporova?
Pitanja koje smo postavili su bitni za razumijevanje goruće tematike u okviru informatičkog prava a to je pitanje identiteta i zaštite žiga (eng. Trade Mark). Razvijena sudska praksa u svijetu ukazuje da će, bez obzira na trenutnu stagnaciju uzrokovanu smanjenim obimom privrednih aktivnosti, slični sporovi biti iznošeni i pred domaće sudove, te je razumijevanje ovih problema ključno za domaće pravne praktičare.
Registracija domena
U većini nacionalnih zakonodavstava preovlađuje mišljenje da su internetski domeni „resurs svake države i jedan od elemenata suvereniteta države i njene prepoznatljivosti u virtuelnom svijetu“ , te su kao takvi podložni registraciji od strane organa kojem je povjereno ovlašćenje za tehničke poslove održavanja nacionalnog domenskog sistema. Načelo konstitutivnosti upisa i načelo javnosti, iako često nekodifikovana (kao npr. u BiH) su opšti pravni standardi kojima se nacionalni registri vode prilikom registracije domena koji od momenta upisa postaju „vlasništvo“ podnosioca zahtjeva. Kako je pravo raspolaganja određenim internetskim domenom temporalnog karaktera (u zavisnosti od vremenskog perioda za koji je plaćena naknada), a s obzirom na činjenicu da se domen tretira kao „državni resurs“, otvara se dilema u pogledu postojanja prava svojine ili posjeda, što je tema za posebnu raspravu. Radi lakšeg razumijevanja odnosa između registranta i registra, te odnosa prema trećim licima, koristićemo termin „vlasnik domena“, kako se on uobičajeno tretira nakon što počne da ostvaruje prava i preuzima obaveze u vezi sa registrovanim domenom.
U članu 44. Pravilnika o registraciji i korišćenju naziva domena ispod bosanskohercegovačkog državnog internetskog domena .ba ta se prava i obaveze eksplicitno navode:
- „a) korisnik naziva domena dužan je isti koristiti samo u svrsi za koju je registrovan,
- b) korisnik naziva domena dužan je isti koristiti na uobičajeni način, u skladu sa usvojenim standardima i preporukama međunarodnih organizacija internetske zajednice,
- c) korisnik naziva domena dužan je isti koristiti na način da ne krši zakone i druge propise države Bosne i Hercegovine, da ne krši prava trećih lica, te da poštuje princip zabrane diskriminacije po bilo kojoj osnovi,
- d) korisnik naziva domena dužan je poštivati i provoditi tehničke preporuke registra,
- e) korisnik naziva domena dužan je registru dostavljati promjene podataka o sebi, administrativnom, tehničkom ili kontaktu za plaćanje, te o svrsi u koju će koristiti naziv domena,
- f) korisnik naziva domena je dužan sarađivati s registrom o pitanjima u vezi sa ograničavanjem i sprečavanjem aktivnosti koje predstavljaju zloupotrebu naziva domena i nanose štetu korisnicima naziva .ba domena,
- g) korisnik naziva domena mora osigurati tehničke uslove za konekciju naziva domena,
- h) korisnik naziva domena ima pravo da u svakom pogledu organizuje, koristi i upravlja domenskim prostorom unutar svog dodijeljenog naziva domena, pri čemu registar preporučuje primjenu odredaba ovog pravilnika“.
Moguće posljedice propuštanja ispunjenja obaveza iz člana 44. su stavljanje domena «u karantin», odnosno privremeno tehničko onesposobljavanje njegove funkcije, kao i gašenje, odnosno oduzimanje prava raspolaganja.
Upravljanje međunarodnim top level domenima je u nadležnosti Internet korporacije za dodijeljene nazive i brojeve (eng. Internet Corporation for Assigned Names and Numbers – ICANN), privatne neprofitne organizacije iz Sjedinjenih Američkih Država. ICANN je sukcesor IANA-e (eng. Internet Assigned Numbers Authority), organizacije zadužene za nesmetano tehničko funkcionisanje root DNS servisa te dođeljivanje IP adressa u Ipv4 adresnom prostoru . Pored održavanja infrastrukture, ICANN je nadležan i za osmišljavanje i sprovođenje politika koje se odnose na adresni prostor, poput kreiranja novih naziva top-level domena i sl. Razlog formiranja ICANN-a je «transfer» ovih poslova iz okrilja američkog Sekretarijata za odbranu u civilni sektor, što proizilazi iz istorijata interneta i njegov razvoja od nekadašnje vojno-bezbjednosne mreže koja je sredinom devedesetih godina dvadesetog vijeka izrasla u planetarni komunikacioni medijum.
Bitno je napomenuti da ICANN ne vrši neposrednu registraciju domena, nego se taj proces obavlja kroz mrežu tzv. registrara, odnosno društava koje po osnovu ugovora sa ICANN-om vrše ove poslove. Slično tome, većina nacionalnih registracionih organa, u cilju omogućavanja tržišne konkurencije poslove registracije naziva domena prepušta ovlaštenim registrarima. U Bosni i Hercegovini trenutno postoji 18 registrara (po podacima sa sajta nic.ba, na dan 28.10.2013).
- Deo 1 – Internet domeni: značaj i registracija
- Deo 2 – Internet domeni: uslovi registracije u BiH
- Deo 3 – Internet domeni: Cybersquatting i zaštita žiga
- Deo 4 – Internet domeni: Rješavanje sporova